Anioły secesyjne
W epoce klasycznej artyści wychwalali wizerunek majestatycznego niebiańskiego posłańca, począwszy od antycznego rozmarzonego młodzieńca w todze, a skończywszy na brutalnym rycerzu. Nagle jednak pojawiła się nowa postać - kobieta anioł: przedstawiano ją zarówno jako powściągliwą damę, jak i czarującą skrzydlatą piękność.
Teraz ten obraz wydaje się zupełnie naturalny, ale przed epoką wiktoriańską nikomu nie przyszłoby do głowy, aby w ten sposób namalować niebiańskiego posłańca. Najprawdopodobniej taki typ pojawił się w wyniku błędu artystów, którzy często widzieli podobną postać duszy ze skrzydłami w rzeźbie cmentarnej i nie zwracali uwagi na kontekst tradycyjnej sztuki sakralnej.
Jednak w XX wieku ten stereotyp również został przełamany. Dali, Picasso, Kandinsky i Chagall malowali niebiańskich posłańców, którzy przez dwa tysiąclecia niezmiennie uzupełniali powiększony już Boski Zastęp. Jednak być może najsłynniejszy obraz z tej serii został stworzony w 1920 r. przez niemieckiego artystę Paula Klee. Jego Anioł historii posłużył za punkt wyjścia dla filozofa Waltera Benjamina, który przedstawił swoją interpretację postępu świata. Nie uważał niezwykłej postaci z podniesionymi rękami na muszce za dobrą nowinę, ale za przepowiednię katastrofy i zniszczenia znanego sobie porządku przez nieludzką wojnę:
"Tak właśnie powinien wyglądać anioł historii. Jego oblicze jest zwrócone ku przeszłości. Tam, gdzie dla nas jest łańcuch przyszłych wydarzeń, on widzi nieustanną katastrofę, nieubłaganie piętrzącą ruiny i rzucającą wszystko pod jego nogi. Zostałby, aby pozbierać zabitych i oślepić wrak. Ale wiejący z nieba wiatr wypełnia jego skrzydła z taką siłą, że nie może ich już złożyć. Wiatr niepowstrzymanie niesie go w przyszłość, do której jest odwrócony plecami, podczas gdy góra gruzu przed nim wznosi się ku niebu. To, co nazywamy postępem, to właśnie ten zgiełk".
Obecnie w kulturze popularnej istnieje kilka wizerunków aniołów jednocześnie. Wizerunek niebiańskiego wojownika, który pochodzi ze sztuki średniowiecznej, a obecnie można go znaleźć w literaturze fantasy i grach komputerowych, stał się popularny. Posłaniec jawi się też jako piękna kobieta, jakby namalowana przez prerafaelitów. Bezskrzydły brodaty anioł, wielogłowy anioł chimera, pyzaty anioł Oeroth - bezlitosny wiatr postępu artystycznego znosi ich coraz dalej w przeszłość, o której pamiętają już tylko historycy sztuki i zainteresowani ludzie, tacy jak ty i ja.
Żywy ogień i oblicze ze skrzydłami: szeregi aniołów
Pseudo-Dionizy Areopagita z V i VI w., systematyzując wizje Ezechiela i inne biblijne dowody, stworzył klasyfikację dziewięciu rang anielskich. Na drugim miejscu po ognistych "serafinach", reprezentujących płomień Bożej miłości, umieścił "cherubinów", czyli tych, którzy kontemplują tron Najwyższego. Potem nastąpiły "trony" Pańskie.
Następnie pojawili się "panowie", stale wywyższani w swoim majestacie, potężne i boskie "moce", posiadacze duchowej energii "władze", "przełożeni" odpowiedzialni za święty porządek, "archaniołowie" rządzący niższymi rangami i "aniołowie" przekazujący ludziom boskie objawienia.
Pod wpływem teologii Areopagity i innych teologów artyści zaczęli malować posłańców nieba w sposób zróżnicowany, biorąc pod uwagę ich rangę. Serafinów przedstawiano z czterema lub sześcioma skrzydłami ognia, a niekiedy ilustratorzy malowali ich upierzenie na czerwono zamiast płomieni, tak że postacie te przypominały egzotyczne ptaki.
W ten sam sposób przedstawiano cheruby, tyle że bez ognia, a czasem ich nogi i ręce, a nawet twarz, były całkowicie ukryte przez olbrzymie skrzydła. Trony mogły być malowane jako uskrzydlone koła z oczami lub jako antropomorficzne istoty z ogromnym tronem w ręku.
Pozostałe stopnie były zazwyczaj przedstawiane jako podobne do poprzednich. Powstały wizualne hierarchie: grupy anielskie starano się ukazywać jako różne istoty siedzące kolejno w dziewięciu niebiosach (czasem rysowano też dziesiąty "regiment" - miejsce nieobecnego Lucyfera i jego sługusów). Takie wizerunki istniały nie tylko na Zachodzie, ale także w ikonach prawosławnych: na jednej z nich widzimy wszystkie dziewięć rang anielskich przedstawionych w zupełnie inny sposób.
Koło i potwór o głowie bestii: anioł chimery
Być może jedynym miejscem w Biblii, gdzie anioły są opisane w sposób szczegółowy, jest wizja Ezechiela. Prorok nie precyzuje na początku, jakie istoty widział, ale mówi o dziwnych stworzeniach z czterema głowami - cielcu, człowieku, orle i lwie:
"...Wygląd ich był podobny do człowieka, a każdy z nich miał cztery twarze i każdy z nich miał cztery skrzydła; a nogi ich były proste, a nogi ich były jak nogi cielęcia, i błyszczały jak miedź lśniąca. A ręce ludzkie były pod ich skrzydłami, po ich czterech stronach; a ich twarze i ich skrzydła były wszystkie cztery; ich skrzydła dotykały się wzajemnie; w czasie swego pochodu nie odwracali się, lecz szli każdy w kierunku swojej twarzy. Podobieństwo ich twarzy to twarz człowieka i twarz lwa po prawej stronie wszystkich czterech, a po lewej stronie twarz cielca po wszystkich czterech i twarz orła po wszystkich czterech. <...> I spojrzałem na zwierzęta, a oto na ziemi pod tymi zwierzętami było jedno koło przed ich czterema twarzami. <...> Kiedy szli, szli na cztery strony świata; nie odwracali się podczas procesji. A ich brzegi były wysokie i budzące lęk; brzegi czterech z nich dookoła były pełne oczu" (Ezechiel 1, 5-18).
Dopiero w rozdziale X będzie powiedziane, że jest to jeden z szeregów anielskich, Cherubinów:
"A Cherubiny podniosły swoje skrzydła i podniosły się w moich oczach z ziemi; gdy odeszły, koła były także pod nimi; i stanęły u wejścia do wschodniej bramy domu Pańskiego, a chwała Boga Izraela była nad nimi. Były to te same zwierzęta, które widziałem u stóp Boga Izraela nad rzeką Hovar. I poznałem, że to były Cherubiny" (Ezechiel 10, 19-20).
Już we wczesnym średniowieczu artyści kościelni starali się przedstawiać aniołów opisanych przez proroka w sposób jak najbardziej zbliżony do tekstu. Czworonożne istoty zostały nazwane tetramorfami - i były uważane za specjalny rodzaj cherubinów, które otaczały tron Pana. Ponieważ "werbalny portret" Ezechiela był niezwykle zagmatwany i trudny do zwizualizowania, chrześcijańscy rzemieślnicy na przestrzeni wieków malowali go na wiele różnych sposobów.
Z tego powodu na kartach średniowiecznych Biblii często pojawiają się wizerunki stworzeń o głowach człowieka, byka, lwa i orła. W ich ciałach nogi są zestawione z łapami lub kołami, w kropki - z oczami, a ręce - ze skrzydłami.
Czasami nie widzimy jednego "organizmu", ale raczej połączone skrzydła, do których - z mniejszym lub większym anatomicznym przekonaniem - przymocowane są cztery głowy, a także koła, które zamieniają tetramorfa w wózek Pana. Tak właśnie anioł jest przedstawiony na najwcześniejszym zachowanym obrazie tego rodzaju, pochodzącym z syryjskiej Ewangelii Rabuli z 586 r.
Częściej jednak za podstawę służyła postać anioła (w zwykłym znaczeniu tego słowa), do której dołączano pozostałe trzy głowy. Czasami, chcąc podkreślić szczególny charakter tetramorfa i być może zmniejszyć jego monstrualność, rzemieślnicy próbowali zakamuflować trzy zwierzęce szczęki, rysując je na przykład jako część fryzury cherubina.
Nie wszystkie tetramorfy są jednak oparte na postaci ludzkiej. Wiele przedstawień ukazuje je w formie zwierzęcej, jako bestie przypominające byka z czterema różnymi głowami, skrzydłami i ramionami wyrastającymi prosto z ciała, lub jako skrzydlatą hybrydę z czterema nogami i czterema głowami, przypominającą nie żywe stworzenie, lecz raczej przedmiot świątynnych przyborów.
Od XII wieku takie boskie potwory były czasem przeciwstawiane potworom diabolicznym, takim jak bestia o siedmiu głowach i dziesięciu rogach, która służy za tron nierządnicy Babilonu w Apokalipsie Jana Teologa. W ten sposób pojawia się alegoryczne przedstawienie Kościoła, jadącego na tetramorfiku - hybrydzie człowieka, lwa, cielęcia i orła. W tym kontekście symbolizuje on świadectwo czterech Ewangelii, na których opiera się nauczanie chrześcijańskie.
Obok przedstawień chimerycznych istot pojawiły się także ilustracje przedstawiające cztery odrębne bestie podobne do aniołów. W nowotestamentowej Apokalipsie Jana Ewangelisty tetramorfy z wizji Ezechiela są reinterpretowane i "rozbite" na poszczególne "zwierzęta":
"...w środku tronu i wokół tronu cztery zwierzęta, pełne oczu z przodu i z tyłu. I pierwsze zwierzę było jak lew, a drugie zwierzę było jak cielę, a trzecie zwierzę miało twarz jak człowiek, a czwarte zwierzę było jak orzeł lecący. A każda z czterech bestii miała sześć skrzydeł dookoła, a wewnątrz były pełne oczu; i nie zaznały spokoju ani we dnie, ani w nocy, wołając: "Święty, święty, święty jest Pan, Bóg wszechmogący, który był, który jest i który ma przyjść" (Ap 4, 6-9).
W tradycji chrześcijańskiej obrazy te interpretowano jako symbole czterech ewangelistów. Według najbardziej rozpowszechnionej wersji, anioł reprezentował Mateusza, lew Marka, byk Łukasza, a orzeł Jana. Na niektórych przedstawieniach cztery istoty zostały jednak "połączone" w tetramorfa, aby podkreślić ideę jedności apostolskich świadków Chrystusa.
Na przykład w uogólnionym obrazie Ewangelistów widzimy motywy zoomorficzne: brodaty mężczyzna ma parę ludzkich nóg, ubranych w sandały, ale przed nimi, jakby zza parawanu, zwisają orle i lwie pazury oraz bycze kopyta.
Niejednorodne elementy łączą się w jedno ciało, co upodabnia je do tetramorfu z wizji Ezechiela.
W innych wizerunkach, rozpowszechnionych od początku V wieku, symbole ewangelistów w ogóle nie są antropomorficzne. Na przykład na mozaice w absydzie rzymskiej bazyliki Santa Pudentiana widzimy Marka Lwa w ludzkim ubraniu, ze skrzydłami za plecami. W średniowieczu pojawiały się one zarówno w zoomorficznych, jak i antropomorficznych symbolach ewangelistów, ukazując ich anielską istotę. W hiszpańskich rękopisach Apokalipsy z interpretacją Beatusa z Liebant (VIII w.) biografowie Chrystusa bywali przedstawiani z kołami zamiast stóp.
Eros, putti i arquebuzerzy: słodki anioł
Starożytny wizerunek Erosa wywarł wielki wpływ na sztukę wczesnochrześcijańską. Mały skrzydlaty stwór z łukiem stał się "modelem" dla rysunków przedstawiających duszę wznoszącą się do nieba.
W średniowieczu ikonografia Boga Miłości, dalekiego potomka antycznego Erosa, zaczęła przypominać ikonografię Chrystusa, dzięki rozpowszechnieniu jego wizerunku w literaturze pięknej (np. w XIII-wiecznym Romansie o róży).
Rysowano go z łukiem i strzałami, a jego głowę zdobiła korona lub nawet kolorowa aureola, która "rymowała się" z anielskimi skrzydłami. Eros mógł być przedstawiany w mandorli, choć zwykle otacza ona tylko postać Boga lub Maryi Dziewicy. Aby ukazać podobieństwo miłości do Pana i bliźniego, malowano niekiedy Chrystusa z węglem w ręku (typowy atrybut Kupidyna - symbol namiętności płonącej w sercu), a nawet przebijającego strzałami serca swoich wyznawców.
W renesansie motywy te rozwinęły się. Teraz malowane jako Eros putti - uskrzydlone dzieci z aureolami, które w różnych kontekstach mogły oznaczać dusze zmarłych, służyć jako alegoria śmierci i zmartwychwstania, a także pełnić rolę aniołów.
Malarze barokowi przedstawiali uskrzydlone dzieci ubrane w puch i popiół, przypominające putta - starsze, ale o androgynicznym wyglądzie, rumianych policzkach i gołych pupach - grające na instrumentach muzycznych.
A w kolonialnej Ameryce Południowej elegancko ubrane anioły otrzymywały broń i "zaciągały się" do zastępów Boga. Nie jest to jednak nowość: już w średniowieczu Archanioł Michał, archistratigus wojsk niebieskich, był przedstawiany w pełnym stroju bojowym i z bronią.
